દેશની સૌથી મોટી બેંક RBI એ કેન્દ્ર સરકારને ડિવિડન્ડ આપવાની જાહેરાત કરી છે. આ અંગે ઘણી ચર્ચા થઈ. રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા પોતાની કમાણીનો કેટલો ભાગ સરકારને આપશે તે જોવું રસપ્રદ રહેશે. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે દેશની સૌથી મોટી સરકારી નિયંત્રિત બેંક પૈસા કેવી રીતે કમાય છે અને તે તેની કમાણીનો એક ભાગ સરકારને ડિવિડન્ડ તરીકે કેમ આપે છે? સરકાર માટે RBI મુશ્કેલીનિવારક કેમ બને છે?

ગયા વર્ષે RBI એ FY24 માટે રૂ. 2.1 લાખ કરોડનું રેકોર્ડ ડિવિડન્ડ ચૂકવ્યું હતું, જે FY23 માં ચૂકવવામાં આવેલા રૂ. 87,416 કરોડના ડિવિડન્ડ કરતાં બમણા કરતાં વધુ હતું. આ વર્ષે RBI એ સરકારને 2.69 લાખ કરોડ રૂપિયાથી વધુનું ડિવિડન્ડ આપ્યું છે.

RBI ભારત સરકારને ડિવિડન્ડ શા માટે ચૂકવે છે?

ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI) દર વર્ષે તેની પ્રવૃત્તિઓમાંથી પૈસા કમાય છે અને તેનો એક ભાગ ભારત સરકારને ડિવિડન્ડ તરીકે આપે છે. આ ટ્રાન્સફર ઇકોનોમિક કેપિટલ ફ્રેમવર્ક (ECF) ના નિયમો હેઠળ થાય છે, જેને બિમલ જાલાન સમિતિની સલાહથી 2019 માં અપડેટ કરવામાં આવ્યું હતું. ECF મુજબ, RBI એ તેની બેલેન્સ શીટનો 5.5% થી 6.5% જોખમ બફર તરીકે રાખવો પડશે. આ પછી બાકીની રકમ સરકારને ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે.

આ રીતે RBI પૈસા કમાય છે

ભારતીય રિઝર્વ બેંક કોઈ વાણિજ્યિક બેંક નથી. પરંતુ તે વ્યાજ અને વિદેશી હૂંડિયામણ અનામત દ્વારા પણ કમાણી કરે છે.

સરકારી સિક્યોરિટીઝમાંથી વ્યાજ

RBI સરકારી બોન્ડ અને ટ્રેઝરી બિલમાંથી ઘણું વ્યાજ એકત્રિત કરે છે. આ સિક્યોરિટીઝ તેનું મોટું રોકાણ છે.

વિદેશી વિનિમય ભંડારમાંથી કમાણી

RBI તેના વિદેશી વિનિમય ભંડાર સુરક્ષિત વિદેશી સંપત્તિમાં રોકાણ કરે છે, જેનાથી વ્યાજ અને નફો એકત્રિત થાય છે. તાજેતરમાં, RBI એ તેના સોનાના ભંડારમાં વધારો કર્યો છે અને સોનાના ભાવમાં વધારાને કારણે તેની કમાણીમાં પણ વધારો થયો છે.

ઓપન માર્કેટ ઓપરેશન્સ (OMO)

RBI ખુલ્લા બજારમાં સરકારી સિક્યોરિટીઝ ખરીદે છે અને વેચે છે જેથી વેપારમાંથી નાણાં એકઠા કરી શકાય, ખાસ કરીને વ્યાજ દરોમાં વધઘટ દરમિયાન.

લિક્વિડિટી મેનેજમેન્ટ

આરબીઆઈ રેપો ઓપરેશન્સ જેવી લિક્વિડિટી વિન્ડો દ્વારા બેંકોને નાણાં ઉછીના આપે છે અને તેના પર વ્યાજ વસૂલ કરે છે.

નોટો છાપવાથી થતી કમાણી

RBI નોટો છાપે છે, ઉદાહરણ તરીકે, ૫૦૦ રૂપિયાની નોટ છાપવાનો ખર્ચ થોડા રૂપિયા છે પણ તેનું મૂલ્ય ૫૦૦ રૂપિયા છે. આ તફાવતથી RBI નફો કમાય છે.